De regels en rolverdelingen in relaties, microbioloog Nicola heeft ze nooit helemaal begrepen. Haar ex-man Kristof, haar vriendin Bee, op den duur willen ze toch altijd dat ze haar gevoel laat zien. Maar zodra ze dat moet verwoorden, heeft ze geen idee meer wat er precies in haar omgaat.

In het oog, de nieuwe roman van Marijke Schermer, begint op het moment dat Nicola hoort dat haar aanvraag voor onderzoek naar de bacterie Leptotrichia animalis is afgewezen. Uitgerekend op die dag is Bee haar ondoorgrondelijkheid zat en vertrekt. Al op de tweede pagina blijkt dat Nicola, die haar eigen verhaal met terugwerkende kracht vertelt, er een ijzeren emotionele logica op na houdt. 'Zij zei altijd tegen mij dat ik zo secundair in mijn reacties was, maar iemand die je ineens op detailniveau van alles wat allang voorbij is begint te verwijten kan zelf ook nauwelijks bogen op een talent voor primaire reacties.'

Schermers roman gaat over de liefde - gelukkig wéér over de liefde. In het oog lijkt de draad op te pakken waar haar vorige roman Liefde, als dat het is uit 2019 ophield. Daarin vroeg vrouwelijk personage Sev zich al af hoe relaties zich ontwikkelen. Volgen ze een natuurlijk, wetmatig patroon? Houden we ons allemaal gedachteloos en lui aan het voorbeeld dat we kennen? Of is er wel degelijk ruimte om zelf te bepalen op welke voorwaarden we onze relaties willen inrichten?

Valsspelen

De verwachtingen die horen bij het gebaande pad breken Nicola in ieder geval op: 'Ik wilde kijken en niet bekeken worden, ik wilde kennen en misschien ook gekend zijn, maar dan zonder dat ik daarvoor door die rare hoepeltjes van ze moet springen: wat denk jij nu, wat wil jij nou, wie ben jij echt? Ik wilde het nooit meer op die manier.'

Het draait in In het oog om het vinden van de manier waarop Nicola het wel wil, wel kan. Dat experiment voltrekt zich in 25 hoofdstukken waar Schermer de lezer met vaste hand en weergaloze stijl doorheen leidt: elk woord in het relaas van de retorisch zeer begaafde Nicola staat op de juiste plek. De psychologische nauwkeurigheid waarmee Schermer afdaalt in haar personage is net zo adembenemend als in Noodweer uit 2016, inmiddels terecht een moderne klassieker. Zoals in al haar romans gaat het ook deze keer om de vraag: waarover praat je, wat verzwijg je?

Op Tinder komt Nicola een man tegen die haar intrigeert, Louis Kosta. Ze besluit hem te benaderen zoals de bacteriën in haar petrischaaltjes: als een onderzoeksobject, waarbij zij zeggenschap heeft over de omstandigheden en randvoorwaarden. Met een wetenschappelijke nieuwsgierigheid analyseert en becommentarieert Nicola de manier waarop ze Louis leert kennen.

Omdat ze zo rechtlijnig is - wat haar óók onweerstaanbaar grappig maakt - krijgen die ontwikkelingen iets onontkoombaars, bijna voorspelbaars. Maar omdat Schermer zo dicht op de huid van haar personage zit en Nicola alles op zo'n geavanceerd niveau van wijsheid doorziet, wil ik als lezer ook alleen maar háár gedachtes, háár duistere randjes. Zoals Nicola stiekem een beetje Pokon bij haar bacteriën gooit, speelt ze namelijk ook nog vals in de wijze waarop ze kennismaakt met Louis. Het is smullen, hoe Nicola haar grensoverschrijdende gedrag voor zichzelf gladstrijkt.

Natuurlijk is het een illusie dat Nicola werkelijk alle variabelen van haar experiment controleert - mensen laten niet als pionnetjes met zich schuiven en ook je eigen geest stelt je soms voor verrassingen. Terwijl Nicola steeds gehechter raakt aan Louis, komen de herinneringen aan de verstoorde relatie met haar eigen vroeg gestorven vader als een gasbel omhoog. Vergeleken met de fantasieloosheid waarmee er in romans ook weleens hele sessies bij de psycholoog worden uitgeschreven, is de manier waarop Schermer met dit jeugdtrauma omgaat echt origineel en verfrissend. Terwijl Nicola haar afkeer van therapeutisch jargon niet onder stoelen of banken steekt, laat Schermer zuiver en open zien hoe dat trauma wel een bepalende rol speelt in de manier waarop Nicola tot dan toe relaties is aangegaan.

Scheve verhouding

'Het was pas sinds kort dat ik begreep dat veel misverstanden voortkomen uit het idee dat we hetzelfde zouden zijn', ziet Nicola. 'We zijn allemaal anders en het is de kunst een scheve verhouding te vinden die zoveel mogelijk tegemoetkomt aan de verschillen, en zo toch in balans is.' Net wanneer je als lezer ook wel iets gaat voelen voor deze scheve verhouding, gebeurt er iets - op een manier die te verrassend en ontroerend is om hier weg te geven - waardoor Nicola zich alsnog opent.

Elke relatie heeft zo haar eigen geheim. Door dat van Nicola en Louis bloot te leggen, laat Schermer zien welke nieuwe mogelijkheden zich aandienen als je aangeleerd gedrag durft te bevragen. In het oog is zo'n wonderlijke roman die je kunt lezen en herlezen terwijl je ondertussen over je eigen leven en relaties nadenkt. Goedkoper dan therapie - en misschien ook wel doeltreffender.

Precies op de dag dat Nicola de financiering voor haar wetenschappelijk onderzoek verliest, wordt ze door haar vriendin Bee verlaten. Het is haar al langer een doorn in het oog dat Nicola zo weinig over zichzelf deelt en Bee weet niet meer wat ze voor haar betekent. Maar dat is niet hoe Nicola in het leven staat - zij wil soeverein zijn: “Ik ben een onderzoeker. Ik ben graag gefocust. Ik kijk graag door mijn microscoop. Maar in relaties willen ze vroeg of laat altijd dat ik zelf onder het kijkglas ga liggen, dan willen ze dat ik mezelf of mijn gevoelens laat zien.”

De dubbele slag noopt Nicola tot verder onderzoek. Ze wil haar gelijk bewijzen, zowel in de wetenschap als in de liefde. De proeven op de unief zet ze verder zonder subsidiëring omdat ze ervan overtuigd is iets revolutionairs op het spoor te zijn. In haar privéleven zet ze een experiment op dat haar visie op relaties moet bevestigen. Het doel heiligt daarbij de middelen, want haar testresultaten kleurt ze bij, en ook buiten het lab is haar gedrag onconventioneel. Als haar een boeiende man opvalt, volgt ze hem. Ze begint hem in het oog te houden, verschaft zich toegang tot zijn huis en wat later ook tot zijn leven. Alsof deze Louis een onderzoeksobject is, verdiept ze zich in zijn bestaan en verzamelt ze steeds meer kennis over hem.

Hij blijkt een gekwetste ziel voor wie het in een relaties onmogelijk is om 'er te zijn' voor de ander, iets waar Nicola voor valt: “Mensen willen de gekste dingen zijn voor elkaar, rotsen en ankers, een constante, steunpilaren, een bedding, een bestaansreden, een legitimering, een maatje, een geweten en een thuis. Maar dat interesseerde mij allemaal niet. De intelligente, beschadigde, schuldige Louis was precies wat ik wilde hebben.” Bij hem vindt ze wat ze verlangt van een partner: ze kan hem observeren en proberen te begrijpen zonder dat hij de ­behoefte voelt haar te doorgronden. Terwijl zij aanvankelijk weinig over zichzelf prijsgeeft, spoort ze hem aan alles te vertellen, wat hij ook doet. Dat zorgt voor zoveel vertrouwen dat zij van de weeromstuit ook in haar hart laat kijken en vertelt over haar verleden en haar geheimen.

Inzicht

In het oog presenteert de resultaten van een grondig zelfonderzoek. Op een koele, analytische manier en met behulp van een heldere stijl doet Nicola verslag van wat ze te weten gekomen is. Dat relaas bevat alle elementen van een sterke paper: een uitgangssituatie met een gewaagde hypothese, een proefopstelling die bevindingen oplevert en een eindconclusie die de stellingen falsifieert.

In het oog heeft ook alles van goede literatuur. Het is het spannende en ontluisterende verhaal van een wetenschapper die altijd heeft geloofd dat zij onafhankelijk en objectief is, maar ontdekt dat dat onmogelijk is. Aan de hand van die heldere casus werpt Marijke Schermer grote vragen op: over waarheid en leugen, en over autonomie en macht in relaties. Tegelijk is dit een boek over de waarde van literatuur. Wat de schrijver doet, is vergelijkbaar met het werk van de wetenschapper, waarbij verhalen gevalstudies zijn die de anekdotiek overstijgen en inzicht geven in het leven.

Van Oorschot, 192 blz., € 23,50, (e-boek € 12,99).

***1/2

Marijke Schermer beschrijft al sinds haar debuut 'Mensen in de zon' (2013) emoties op de vierkante millimeter. De Nederlandse schrijfster en toneelregisseuse observeert, ontleedt, doorgrondt, doorvoelt en zoekt dan net zo lang tot ze de perfecte bewoordingen heeft, het liefst zo spaarzaam mogelijk. Die loepzuivere stijl etaleerde ze ook in haar tweede boek 'Noodweer', dat genomineerd was voor de ECI Literatuur Prijs, en in haar derde roman 'Liefde, als dat het is', genomineerd voor de Libris Literatuur Prijs 2020, waarin ze genadeloos en tegelijk vol genade een gezin fileerde. In Schermers nieuwe roman 'In het oog', waarin de loep letterlijk een rol speelt, wil je opnieuw aan de zinnetjes blijven hangen - Ja! Waar! Mooi! Hoofdpersoon Nicola, na zeven jaar verlaten door haar geliefde Bee, is een microbiologe die in haar laboratorium onderzoek doet naar de bacterie leptotrichia animalis. Ook in figuurlijke zin kijkt Nicola als door een microscoop naar een petrischaaltje met daarop hun relatie, en de rol die ze bij het mislukken daarvan toebedeeld heeft gekregen. Daarbij ben je als lezer meteen op Nicola's hand, zo verward en vol vragen als ze is wanneer op de eerste bladzijden van het boek de bom barst. Ze heeft nagelaten Bee (voluit Beatrice, puzzelt u maar) te vertellen dat de financieringsaanvraag voor haar onderzoek is afgewezen wegens gebrek aan relevantie voor de samenleving. Het blijkt de druppel in de emmer waarvan ze niet wist dat die bestond. Haar gebrek aan mededeelzaamheid wordt als een buitensluiting opgevat.

Bee heeft de secundair reagerende Nicola, die zich het liefst in haar binnenwereld wentelt, niet naar haar hand kunnen zetten. Ook het huwelijk van Nicola met de vader van volwassen dochter Marie is stukgelopen op haar 'eenzelvigheid' - Nicola gebruikt de term zelf. Maar Nicola vindt dat ze wél heeft geprobeerd zich te conformeren, in die mate zelfs dat ze zichzelf als een vreemdeling voorkomt. Zij, onderzoekster, wil kijken en niet bekeken worden. 'Kennen en misschien ook gekend zijn, maar dan zonder dat ik daarvoor door die rare hoepeltjes van ze moet springen: wat denk jij nu, wat wil jij nou, wie ben jij echt?' Nu ze van al die verbanden en plichten is bevrijd, ligt er misschien een heel nieuw leven aan haar voeten. Niet langer zijn de anderen superieur, niet langer is zij de gemankeerde. Geen indringers meer in haar hoofd, we kijken louter door háár kijkglas.

Nicola besluit haar onderzoek naar de bacterie toch voort te zetten; vooruit, niet helemaal naar de wetenschapsnormen, maar gekoppeld aan de ontwikkeling van kweekvlees toch zéker wel maatschappelijk relevant. En ook in relationeel opzicht zet ze een stap waarbij ditmaal zij het overwicht claimt - op nogal laakbare wijze, weet ze zelf best, maar toch.

Zo voert Schermer een omineuze spanning binnen in een verhaal waarin je steeds meer door Nicola's werkelijkheid wordt ingekapseld. Dan is het bijna jammer dat de schrijfster in de nog geen tweehonderd pagina's ook nog zoveel maatschappelijke realiteit opvoert, van klimaatacties tot genderdiscussies. Dat maakt deze ideeënroman wat overvol, terwijl dat ene petrischaaltje, vol verdrongen verleden, al zo rijk aan thematiek is.

 

Een psychologische roman over een onderzoeker die worstelt met de werkelijkheid. Nicola verliest plotseling haar geliefde en dan wordt de financieringsaanvraag voor haar onderzoek naar de bacterie ze juist iets groots op het spoor is in haar onderzoek naar de bacterie leptotrichia animalis ook nog afgewezen. Deze verliezen brengen oude verlangens naar boven en ze hervindt haar vrijheid. Ze gaat door met haar onderzoek in het laboratorium en ontmoet Louis, een man die haar fascineert. Ze begint hem te bespioneren en dringt zijn huis binnen zonder zijn medeweten. Nicola lapt regels en normen aan haar laars, zowel in haar relatie met Louis als in haar bacteriële onderzoek. ‘In het oog’ is een verhaal over kijken en gezien worden, bedrog, macht, machteloosheid, verantwoordelijkheid en de helende kracht van liefde. In beeldende stijl geschreven. Geschikt voor een brede tot literaire lezersgroep. Marijke Schermer (1975) is een bekende Nederlandse schrijver, acteur, toneelschrijver en toneelregisseur. Ze schreef vele boeken. Haar werk wordt in meerdere landen uitgegeven.