Vluchtelingen liggen Isabel ­Allende (77) na aan het hart en dat is geen wonder, want de Chileense schrijfster heeft een en ander aan den lijve ondervonden. In 1973, na de coup van generaal Pinochet, moest het achternichtje van president Salvador Allende haar biezen pakken naar Venezuela. Aan die ballingschap heeft ze haar schrijversroeping en haar debuutroman te danken. Het huis van de geesten (1982) werd een megasucces. Tegenwoordig woont ze in de Verenigde Staten, mag ze zich Amerikaans staatsburger noemen en is ze de meest gelezen Spaanstalige schrijfster ter wereld. Van haar boeken zijn wereldwijd zo'n 70 miljoen exemplaren verkocht.

In haar vorige roman, De winter voorbij, stuurde Allende drie immigranten naar de Verenigde Staten van Donald Trump. In haar jongste scheept ze een Catalaanse arts en een pianiste in op de Winnipeg, een stoomschip dat op 3 september 1939 koers zette van Frankrijk naar Chili. Aan boord waren ruim tweeduizend Spaanse vluchtelingen, die door Pablo Neruda naar Valparaíso werden verkast. De dichter had instructies gekregen om intellectuelen, kunstenaars en rooie rakkers buiten de deur te houden, maar lapte daar vorstelijk zijn laars aan. Tegenwoordig ligt de Nobelprijswinnaar onder vuur omdat hij op een blauwe maandag een huismeid heeft verkracht, maar Allende ligt daar niet van wakker en geeft hem een glansrol in haar boek. Ieder hoofdstuk is opgeleukt met een van zijn versregels en zelfs de titel is aan zijn gedichten ontleend. Daarin wordt Chili beschreven als een 'langgerekt bloemblad van zee en wijn en sneeuw'.

In Bloemblad van zee gaan we ruim tachtig jaar terug in de tijd, naar het Spanje van de Burgeroorlog. Víctor Dalmau wekt een dode soldaat weer tot leven door zijn hart in zijn opengescheurde borstkas te masseren. Een halve eeuw later, aan de overkant van de grote plas, zal hij dat huzarenstukje overdoen. Onze held, die het inmiddels tot cardioloog heeft geschopt, zal het haperende hart van een legercommandant weer aan de praat krijgen en zich zodoende redden uit een van de concentratiekampen van Pinochet. De schrijfster is nu eenmaal geobsedeerd door de zaken van het hart, al interesseert dit orgaan haar vooral als zetel van de liefde. Een combinatie van pragmatisme en verantwoordelijkheidsgevoel brengt Víctor en de zwangere Roser Bruguera samen. Na een verstandshuwelijk van vijfendertig jaar en een paar buitenhuwelijkse affaires zullen de twee tot de ontdekking komen dat ze smoorverliefd op elkaar zijn.

Wc-papier

Isabel Allende beent met zevenmijlslaarzen door de Spaanse burgeroorlog, stuurt honderdduizenden Spaanse republikeinen naar Frankrijk en scheept haar personages in op het 'schip van de hoop', dat hen overzet naar 'dat langgerekte, smalle land in Zuid-Amerika, dat zich vastklampte aan de bergen om niet in zee te vallen'. Zodra de schrijfster is aangemeerd in haar geboorteland, is ze overduidelijk in haar element.

De lezer krijgt een halve eeuw Chileense geschiedenis geserveerd, van de nationalisaties en hervormingen van de socialist Allende tot de staatsgreep van Pinochet. De militaire dictatuur is het uitgelezen moment voor een excursie naar het gastvrije Venezuela, toen nog een van de rijkste naties ter wereld en het perfecte land voor selfmade types - een slag mensen dat de onvoorwaardelijke sympathie van de auteur geniet. Salvador Allende speelt net als zijn goede vriend Neruda een van de hoofdrollen in Bloemblad van zee. Zijn hervormingen leidden tot een voorthollende inflatie en een economische crisis, maar dat kan de pret niet drukken. Onder zijn bewind werd wc-papier zijn gewicht in goud waard, terwijl boeken niet meer kostten dan een ijsje.

Feit en fictie worden naadloos verweven tot een van de genietbaarste werkstukken uit Allendes lange literaire carrière. Doorgaans is de schrijfster kwistig met simplistische redeneringen, versleten clichés en happy endings. Ook deze keer vallen er een paar veralgemeningen en stereotypes te rapen. Dienstbodes zijn een beetje dom en hondstrouw, dichters zijn per definitie introvert en de ijzersterke, levenslustige vrouwen zijn niet te tellen, maar verder valt de schade prima mee. Als we de auteur mogen geloven, zijn haar seksegenoten in Chili opofferingsgezinder en strijdvaardiger dan waar dan ook ter wereld, terwijl de Chileense mannen drankzuchtig en gewelddadig zijn. En passant krijgen de lezers een paar wijsheden mee. Zo vernemen we dat sporten ongezond is, dat het huwelijk prettig is voor een man, 'hoewel het voor vrouwen minder is', en dat quakers halve heiligen zijn, altijd paraat om vluchtelingen op te vangen.

In Chili waren migranten destijds ongewenste elementen, maar haar personages maken een onstuitbare klim op de maatschappelijke ladder en worden Chileenser dan de Chilenen zelf. De ultieme les is dat migranten een gigantische verrijking zijn voor een land. En dat een mens altijd zijn hart moet volgen.

Vertaald door Rikkie Degenaar, Wereldbibliotheek, 368 blz., 22,99 €. Oorspronkelijke titel: 'Largo pétalo de mar'.

Verberg tekst

Nadat Franco in april 1939 de Spaanse Burgeroorlog in zijn voordeel had beslecht, vluchtten massa's Spanjaarden halsoverkop naar Frankrijk. Velen van hen werden opgesloten in concentratie­kampen, waar ze op een kluitje en zonder een dak boven hun hoofd moesten zien te overleven. Duizenden van hen slaagden daar niet in en lieten het leven.

Frankrijk moest de vluchtelingen niet, zo stelt Isabel Allende categorisch in Bloemblad van zee, het verhaal van de twee Spaanse oorlogsmigranten Víctor Dalmau en Roser Bruguera. Roser bevalt in Frankrijk van een baby, verwekt door Víctors broer vlak voordat hij in de Spaanse oorlog zou sneuvelen. Víctor ontfermt zich over moeder en kind en weet op listige wijze een plek voor hen drieën te regelen op de Winnipeg, het schip dat dankzij de grootse inspanningen van de Chileense dichter en diplomaat Pablo Neruda in de zomer van 1939 tweeduizend Spaanse vluchtelingen van Frankrijk naar Chili zou vervoeren.

Voordat het zover is, heeft ­Allende al op verrassende wijze een Chileens lijntje uitgezet rond een schatrijke, conservatieve ondernemers­familie die het te stellen heeft met zoon Felipe - die geen geheim maakt van zijn linkse sympathieën - en dochter Ofelia, die liever de bloemetjes buitenzet dan dat ze zich voorbereidt op de bruiloft met de ideale schoonzoon die haar ouders voor haar in gedachten hebben. Het kan ­natuurlijk niet anders of de twee verhaallijnen ontmoeten elkaar wanneer Víctor, Roser en haar baby in Chili aankomen. Het bruggetje is Felipe, die zeer tegen de zin van zijn vader zijn huis openstelt voor Víctor en Roser, wat met name voor flierefluiter Ofelia aangrijpende gevolgen heeft.

De oorlog in Spanje, de vluchtelingenhel in Frankrijk, de worteling in Chili: het is alles bij elkaar al meer dan genoeg voor een volle roman waarin Allende met meesterhand de grote verhalen van de geschiedenis verknoopt met de kleine verhalen van mensen die maar moeten zien hoe ze iets van hun leven maken. Maar Allende doet er nog een flinke schep bovenop. Ze blijft Víctor en Roser decennialang volgen in Chili, net zo lang tot hun verhaal uitmondt in de turbulente jaren 1970-1973, wanneer president ­Salvador Allende (oom van de schrijfster en schaakvriend van Víctor) zijn socialistische experiment van de grond probeert te krijgen. De gevolgen zijn bekend: op 11 september 1973 grijpt generaal Pinochet met hulp van de Amerikanen hard in en wordt Chili een militaire dictatuur die het lang zou volhouden.

Net als Isabel Allende zelf destijds, wijken Víctor en Roser uit naar Venezuela, dat in het zonnetje wordt gezet als een Caribisch paradijs waar buitenlanders met open armen worden ontvangen en alle kans krijgen om een nieuw leven op te bouwen. Allende zegt het niet met zoveel woorden, maar tussen de regels schemert het contrast door met de huidige situatie in het land: miljoenen Venezolanen kunnen bij hun buurlanden niet op dezelfde gastvrijheid rekenen nu ze zelf op de vlucht zijn geslagen voor de armoede en repressie onder president Maduro.

Wanneer dictator Franco in 1975 eindelijk sterft, staan Víctor en Roser met drie onvrijwillige ballingschappen achter de kiezen (Frankrijk, Chili, Venezuela) voor het eerst voor een keuze: terug naar Spanje of niet?

****

Uit het Spaans vertaald door Rikkie Degenaar. Wereldbibliotheek; 368 pagina's; €22,99.

Verberg tekst

ISABEL ALLENDE Bloemblad van zee

2019 was een geladen jaar voor Isabel Allende. Van min – de dood van haar moeder, haar geliefde stiefvader en één van haar ex-echtgenoten – naar plus: ze trad op haar 77ste opnieuw in het huwelijk, nu met een New Yorkse advocaat. Het weze haar gegund: wie als literaire legende toegeeft liever Harry Potter-boeken te lezen dan ‘A la recherche du temps perdu’ van Proust, zoals ze onlangs deed, krijgt bonuspunten voor eerlijkheid. Allende, met meer dan zestig miljoen verkochte boeken nog steeds de meestgelezen Latijns-Amerikaanse schrijfster, bracht in 2019 ook een roman uit: haar zeventiende, die nu in het Nederlands is vertaald. De titel van het boek heeft ze gelicht uit een gedicht van Pablo Neruda, ‘Cuándo de Chile’, dat ze al heeft geciteerd in ‘Paula’, over haar op 29-jarige leeftijd gestorven dochter: ‘O Chili, langgerekt bloemblad van sneeuw en wijn en zee.’ Gedichtendag is voorbij, dus we mogen het nu wel zeggen: het zal vast beter geklonken hebben in het Spaans. Neruda is ook een personage in ‘Bloemblad van zee’, een boek dat grotendeels in de karrensporen van de geschiedenis rijdt, en waarin de activistische dichter dik tweeduizend Spaanse vluchtelingen per vrachtschip naar Chili brengt. Republikeinen, communisten of mensen die domweg de verkeerde kant gekozen hebben en – het is 1939 – aan de bloedige represailles van dictator Franco proberen te ontkomen. Op de boot kent men geen privacy, dus mogen de koppeltjes af en toe in een afgedekte reddingsboot gaan

BELGAIMAGE

kezen. Allende zoomt in op Víctor Dalmau, de dokter in opleiding die we op de eerste pagina’s aantrefen met een kloppend menselijk hart in de handen, en Roser Bruguera. Samen vormen ze een koppel dat geen koppel genoemd mag worden. Zij heeft een kind met Víctors overleden broer, maar hij vraagt haar ten huwelijk om haar een kans op een beter leven te bieden. Maar de vluchtelingen worden ook in Chili niet onverdeeld warm onthaald: vooral de katholieken en conservatieven zien de door Neruda binnengeloodste indringers als karikaturen van linkse atheïsten, van wie bekend is dat ze ‘kerken in brand steken en nonnen verkrachten’. Het leidt tot een familiekroniek die de lezer meetrekt van de verwoesting van de Spaanse burgeroorlog (met cameo’s van het bombardement op Guernica en de blitzkrieg) tot het Chili van de jaren 70, toen Pinochet en zijn handlangers het socialistische bewind van Isabels oom Salvador Allende omverwierpen. Een familie- én een halve wereldgeschiedenis, verspreid over vijf decennia, enkele continenten en talloze zijsprongetjes, en dat allemaal op amper 360 pagina’s?

Het mag niet verrassen dat Allende, om plaats te maken, traditiegetrouw niet al te scheutig is met dialogen en details. (Vreemd dat ze zich onlangs outte als fan van het scenariowerk van series als ‘Breaking Bad’ en ‘Game of Thrones’, die het op hun beste momenten toch van slimme dialogen moeten hebben.) Bovendien komen grote delen van het verhaal tot de lezer in wat, als we beleefd blijven, als korte samenvattingen omschreven kunnen worden. De alwetende verteller van ‘Bloemblad van zee’ blijft tot slot opvallend vriendelijk voor alle personages, ook als die – in de tweede helft van het boek in versneld tempo – domme, onbegrijpelijke of harteloze beslissingen nemen. Dat alles leidt hier en daar tot enige vervlakking. Gruwelijke passages voelen af en toe wat vrijblijvend aan, vreugdevol bedoelde scènes vallen als zaad op de rotsen. En de boodschap die Allende erin probeert te pompen – over hoe we finaal allemaal geklemd zitten tussen vrijheid en onderdrukking, menselijkheid en eigenbelang, leven en overleven, links en rechts, en dat we moeten kiezen – komt te vaak in de vorm van een lading stoplappen. Toch is ‘Bloemblad van zee’ geen onverdeelde sof, daarvoor heeft de schrijfster te veel metier en talent, en ligt het onderwerp haar te nauw aan het hart. Het is Allendes derde opeenvolgende roman over migratie en ontworteling: omdat ze gruwt van de manier waarop onze samenleving met vluchtelingen omgaat. En omdat ze ook zichzelf als een eeuwige zwerver beschouwt: geboren in Chili, in ballingschap vertrokken naar Venezuela, en rust gevonden in Californië. Je voelt aan alles dat ‘Bloemblad van zee’ een boek is dat Allende absoluut uit haar systeem moest krijgen. Goed! En dan nu op huwelijksreis.

Verberg tekst

De eerste hoofdstukken van Isabel Allendes nieuwe roman spelen zich af in het Spanje van de jaren 1938 en 1939, toen de Spaanse Burgeroorlog zijn laatste fase inging. De naderende overwinning van de militairen onder leiding van generaal Franco dwingt de ziekenverzorger Víctor Dalmau en de pianiste Roser Bruguera om naar Frankrijk uit te wijken. Daar zijn ze aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog ook niet veilig. Ze slagen erin toegelaten te worden tot de Winnipeg, de door de beroemde Chileense dichter/diplomaat Pablo Neruda geregelde boot, die tweeduizend Spaanse republikeinse vluchtelingen naar Chili zou brengen. In dat land bouwen Víctor en Roser een nieuw leven op. De militaire coup onder leiding van generaal Pinochet in 1973 gooit hun leven opnieuw overhoop. Het verhaal eindigt in 1994, tussen hoop en vrees. Op puntige en meeslepende wijze vertelt Isabel Allende niet alleen het aangrijpende verhaal van deze twee immigranten, maar brengt zij ook een keur van andere memorabele personages tot leven. Deze vitale historische roman over een actueel thema - immigratie - is een hoogtepunt in het omvangrijke oeuvre van deze succesvolle Chileense schrijfster (1942). Verberg tekst